Spichlerz Obywatelski w Mławie. Historia regionu (cz.1.)

Co w rzeczywistości znaczyły te słowa, dotyczące Towarzystwa Rolniczego? Otóż była to pierwsza organizacja pozarządowa w Królestwie Polskim, skupiająca ziemian, utworzona na podstawie ukazu cesarza Aleksandra II z 24 listopada 1857 roku.

Jej celem było propagowanie nowoczesnych metod gospodarowania i podnoszenia wydajności produkcji rolnej. Postulowano m.in. oświatę wśród chłopów, opowiadano się za odchodzeniem od pańszczyzny.

Prezesem Towarzystwa Rolniczego był hrabia Andrzej Zamoyski. Organizacja została rozwiązana 6 kwietnia 1861 roku.

Realizując postulowane przez Towarzystwo Rolnicze zamierzenia dotyczące gospodarki rolnej, grupa właścicieli ziemskich z powiatu mławskiego i przasnyskiego w 1860 roku podjęła decyzję o wybudowaniu w Mławie, jak podkreślono, wspólnym kosztem, spichlerza.

Można zadać pytanie, dlaczego spichlerz zamierzano wybudować w Mławie, a nie dajmy na to, w Przasnyszu?

Odpowiedź jest prosta. W 1861 roku zawiązała się spółka akcyjna do budowy kolei żelaznej, łączącej Warszawę z Gdańskiem. Spółkę zawiązali zamożni przedsiębiorcy z Królestwa Polskiego i Prus Zachodnich.
Ze strony polskiej głównymi akcjonariuszami byli: znany bankier Leopold Kronenberg i jego synowie.

Można się dziwić, że grupa ziemian postanowiła zbudować spichlerz w Mławie w 1860 roku licząc na to, że przez Mławę przebiegać będzie linia kolejowa, chociaż spółka kolejowa powstała dopiero roku później.

Otóż takie przedsięwzięcie jak budowa stosunkowo długiej linii kolejowej nie powstaje z dnia na dzień. Znacznie wcześniej było o tym wiadomo i z tego prawdopodobnie zamierzali skorzystać ziemianie z północnego Mazowsza.

3 sierpnia 1860 roku został położony kamień węgielny pod budowę spichlerza, który został oddany do użytku rok później. Określony został jako spichlerz „bazowy”, nazwany „obywatelskim”.

Wzmiankowany wcześniej Dominik Staszewski napisał, że powstał spichlerz w którym „okoliczni ziemianie składali zboże dla przetrzymania niskich cen i w ogóle unormowania handlu zbożem”.

Był to budynek, w którym mogło się pomieścić 20.000 korców zboża, czyli około 10.000 litrów ziarna.  Miały w nim powstać również  sklepy z różnymi towarami, okowity nie wyłączając, której w okolicy produkowano pod dostatkiem.

Warto wiedzieć, że przedsięwzięcie było zakrojone na dużą skalę, także  pod względem finansowym. Planowany koszt budowy miał zamknąć się sumą 50 000 rubli. Suma jak na owe czasy olbrzymia.

Ostateczny koszt budowy wyniósł 70 000 rubli Budynek w kształcie prostokąta miał 80 łokci długości i 30 łakoci szerokości, czyli około 45 metrów długości i 17 metrów szerokości. Łokieć to  długość miedzy 57 – 65 centymetrem.

Spichlerz wybudowała spółka akcyjna, wchodząca w skład Domu Zleceń Rolników Płockich, której komitet budowy wypuścił w obieg 500 akcji stuzłotowych, które szybko zostały sprzedane. Po oddaniu do użytku 15 października 1862 roku spichlerz przeszedł pod nadzór Zarządu Domu Zleceń Rolników Płockich.

Czym była i jaką rolę spełniała ta instytucja?
Jak to ładnie określone zostało w Roczniku Gospodarstwa Krajowego z 1860 roku wydawanym przez Towarzystwo Rolnicze: „Domy Zleceń Rolników są to Spółki obywatelskie po różnych stronach Kraju utworzone, zwyczajnie z własnych miejscowych zasobów, w celu wzajemnego wspierania się Rolników. Forma tych spółek Komandytowa, ma wielką korzyść, gdy siła zbiorowa wszystkich Spólników razem daje korzyść tę, potęgę moralną i materialną, jakiej żaden ze Spólników posiadać nie może”.

Czyli Dom Zleceń Rolników Płockich przyjmował udziały gotówkowe i kredytował budowę spichlerza, ale też przejmował zarządzanie spichlerzem jak również produktami w nim składowanymi.

W cytowanym roczniku czytamy, że spółki: „szukać będą musiały przez gorliwe zabiegi, jak najkorzystniejszych targów dla sprzedaży powierzonych im płodów”.
Był więc Dom Zleceń Rolników Płockich swego rodzaju bankiem i równocześnie zarządcą produktów składowanych w zbudowanym spichlerzu.

Spichlerz został zbudowany na dwóch działkach, których właścicielami byli: Józef Kosiński właściciel Kęczewa, Szymon Rudowski właściciel Rumoki, August Reinhard z Szydłówka i Ludwik Duczymiński właściciel Dzierzgowa.

Budynek był murowany, trzypiętrowy z dachem pokrytym deskami na których położono tekturę smołową, czyli papę. Pod całą powierzchnią znajdowały się piwnice.

Zbudowany na planie prostokąta z charakterystycznymi rzędami niewielkich okien na każdym piętrze. Wejścia do budynku znajdowały się od strony wschodniej. 

Budynek posiadał pięć wejść, dwoma można było wejść z poziomu terenu, poprzez ganki pokryte dwuspadowymi daszkami, do trzech pozostałych wchodzono poprzez rampy. Od strony południowej spichlerz posiadał na każdym piętrze otwory drzwiowe  oraz stosowne przyrządy do wciągania i zsypywania zboża.

Usytuowany niedaleko miejskiego rynku, był pobudowany na dwóch placach przy ulicy Stodolnej czyli obecnej ulicy Bagno i jednym placu przy ulicy Dybowej, czyli obecnej Długiej.

Należał niewątpliwie do największych budynków w mieście. Tu warto dodać, że w klasyfikacji spichlerzy „bazowych” mieścił się w czołówce krajowej tak pod względem pojemności jak i wielkości. Przed spichlerzem znajdował się niewielki plac manewrowy dla przywożących towary wozów konnych.

Wzniesiony został jako spichlerz „bazowy”, czyli magazyn w którym przechowywano towary masowe, przede wszystkim zboże.

Jak obliczył Ryszard Małowiecki (w studium historyczno–architektonicznym) mławski spichlerz mógł pomieścić około 10 tysięcy kwintali zboża, czy zbiory z około 1000 -1500 hektarów. Wartość przechowywanego zboża mogła sięgać sumy 100 tysięcy rubli.

Bez wątpienia zbudowanie tak wielkiego spichlerza świadczyło o dobrej kondycji okolicznych majątków ziemskich oraz o wzroście wymiany handlowej,  w której Mława zajmowała poczesne miejsce, choćby ze względu na przygraniczne położenie i działalność komory celnej.

Pod względem architektonicznym miał surową i monumentalną formę. Zachowana została w nim spójność form z funkcją, zgodnie z koncepcją J.N. L. Duranda.

Trudno wskazać projektanta spichlerza, ale jak podkreślił Ryszard Małowiecki „autor projektu był niepośledniej miary twórcą sprawnie posługującym się zasadami określonymi przez Duranda”.
c.d.n.
Dr Leszek Arent, wiceprezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej