Rozbrajanie Niemców, czyli 11 Listopada 1918 roku w Mławie

Jesienią 1918 roku, kiedy Wielka Wojna dobiegała końca, a państwa centralne kontrolujące polskie ziemie – Niemcy i Austro–Węgry, stały na krawędzi klęski, w dowództwie Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) pod koniec października podjęto decyzję o zbrojnym wystąpieniu przeciwko słabszemu zaborcy, czyli Austrii.

Początek akcji zaplanowano na 1 listopada. Ten etap działań zakończył się pełnym sukcesem, nie było żadnych ofiar śmiertelnych. Niestety, w niemieckiej strefie okupacyjnej wydarzenia miały bardziej dramatyczny przebieg.

Poza tym Polacy po drugiej stronie kordonu musieli na wolność poczekać jeszcze kilka dni. Akcja rozbrojeniowa w Generał – gubernatorstwie Warszawskim, po przyjeździe 10 listopada 1918 roku do Warszawy komendanta Józefa Piłsudskiego, przybrała charakter lawinowy. Tego dnia w stolicy kraju przebywało jeszcze około 30 tysięcy Niemców.

Mieszkańcy Warszawy zebrali się 100 tysięcznym tłumem pod mieszkaniem Piłsudskiego. POW obsadziła strategiczne punkty. Polacy opanowali stolicę, a okupanci zamknęli się w koszarach. Następnego dnia o godz. 13.00 rozpoczęto rozbrajanie Niemców. Przeprowadzono je dosyć sprawnie, mimo nielicznych walk, po stronie polskiej nikt nie zginął.

Ofiar nie było w Warszawie, ale zdarzały się poza nią. Najbardziej znanym przykładem, choć dzisiaj zapomnianym jest los Międzyrzeca Podlaskiego. Miasto zostało 16 listopada zaatakowane przez Niemców, spalone i poległo 22 polskich obrońców oraz zostało zamordowanych tyle samo cywilów.

Otóż w samej Mławie Polska Organizacja Wojskowa planowała dokonać mobilizacji już 9 listopada. Finalnie początek akcji wyznaczono na dzień 11 listopada. Do pomocy ściągnięto peowiaków z terenu całego powiatu. Głównym zadaniem było rozbrajanie Niemców, zarówno żołnierzy jak i żandarmów.

W mieście było w tym czasie kilkuset uzbrojonych okupantów różnych formacji. Z racji bliskości Prus Wschodnich można było spodziewać się też transportów wojskowych jadących w tamtym kierunku.

Początkowo akcja rozbrajania przebiegała planowo, dosyć sprawnie i spokojnie, bez większych incydentów. Żołnierze niemieccy na ogół bez oporu oddawali broń w polskie ręce, jedynie oficerowie na początku opierali się i nie chcieli zdawać uzbrojenia dobrowolnie.

Rozbrojeni Niemcy odchodzili w zwartych jednostkach w kierunku stacji kolejowej na Wólce pod eskortą członków POW i uczniów „Handlówki” (Gimnazjum im. Stanisława Wyspiańskiego w Mławie), skąd odjeżdżali pociągiem do Prus Wschodnich, bądź szli pieszo do Iłowa, które w tym czasie znajdowało się jeszcze w granicach Niemiec.

Najwięcej kłopotów nastręczało rozbrojenie tzw. „Huzarów śmierci” - wybornych oddziałów ówczesnego Wehrmachtu, które do końca zachowały pełną dyscyplinę wojskową.

Po rozbrojeniu żołnierzy niemieckich w Mławie, prawie wszystkie siły POW oraz tych, którzy ze wsi przychodzili na pomoc mławskiej organizacji skierowano na stację kolejową Mława – Wólka, gdzie prowadzono akcję rozbrajania transportów wojskowych, które trwało kilka kolejnych dni. Aby je zatrzymać trzeba było nieraz rozkręcać tory kolejowe.

Poza bronią i amunicją, zdobyto wówczas także wielkie zapasy żywności oraz przejęto około 5 mln marek niemieckich.

Rozbrajanie i przejmowanie władzy z rąk Niemców (11 – 12 listopada) zakończyło się jednak tragicznym epizodem – zastrzeleniem przez nich w pobliżu granicy, we wsi Mławka ucznia „Handlówki” Klemensa Henryka Sokalskiego.

Klemens Henryk Sokalski urodził się w 1901 roku w Lipowcu Kościelnym w powiecie mławskim, gdzie jego ojciec był zarządcą miejscowego majątku ziemskiego. Po ukończeniu szkoły powszechnej uczęszczał do Gimnazjum im. St. Wyspiańskiego w Mławie.

W 1916 roku wstąpił do odradzającej się w szkole drużyny harcerskiej. W tym samym czasie na terenie Mławy powstała Polska Organizacja Wojskowa, ogniskująca w swych szeregach uczniów szkół mławskich oraz młodzież harcerską. W niej znalazł się i zaczął aktywnie działać nieletni Sokalski.

Młodzi peowiacy uczyli się musztry w pobliskich lasach, zakonspirowani w prywatnych mieszkaniach poznawali broń i osiągali umiejętności posługiwania się nią.

We wrześniu 1918 roku Klemens Sokalski został drużynowym „Jedynki” przy swoim Gimnazjum. Jako koleżeński, uczciwy, ofiarny i uczynny, żyjący zgodnie z prawem harcerskim, zapisał się w pamięci swoich kolegów i nauczycieli.

Najwcześniej, bo 11 listopada rano został rozbrojony oddział żandarmerii niemieckiej, stacjonujący w domu „Spójnia”. Peowiacy zaatakowali ich już o 9.00. Do środka wszedł i pertraktował z nimi por. Wilhelm, sześciu młodych Polaków stało wówczas wokół budynku, z karabinami gotowymi do strzału. Niemcy zgodzili się zostawić broń – 50 karabinów. Nie rewidowano ich. Wykorzystał to jeden żandarm i zostawił przy sobie rewolwer.

Niemcy wyjechali na koniach, było ich wtedy 17, tzn. że kilku wcześniej uciekło.
Skierowano się w stronę wólczańskiego dworca kolejowego, następnie dwóch peowiaków, również konno eskortowało grupę Niemców, w kierunku Iłowa, w stronę granicy. W pobliżu Mławki, żandarm, który posiadał pistolet, odwrócił się i strzelił. Wtedy to został postrzelony Klemens Henryk Sokalski. Rana okazała się na tyle ciężka, że młody mężczyzna zmarł zaraz w nocy 12 listopada.

Tak okoliczności śmierci Sokalskiego opisuje Bolesław Cytowski, peowiak ze wsi Rumoka pod Mławą: „Eskortowali żandarmów z Mławy z budynku Spójni Henryk Sokalski i Jerzy Markuszewski – obaj z plutonu szkolnego POW. Kiedy dojechali do młyna na Mławce, jeden z żandarmów wyjął pistolet i strzelił do Sokalskiego zabijając go i raniąc Markuszewskiego. Reszta żandarmów uciekła w kierunku granicy”.

Z kolei Walenty Zbyszyński, peowiak z plutonu miejskiego POW wspominał tak: „Pojechali wtedy w kierunku Iłowa Jerzy Markuszewski i Henryk Sokalski na zdobycznych koniach. Kiedy ich dostrzegli wycofujący się Niemcy, otworzyli ogień i wtedy został śmiertelnie ranny Sokalski”.

I tak oto nastąpiło w Mławie przejęcie władzy od okupantów niemieckich, przy jednej krwawej ofierze, jaką było młode życie Henryka Klemensa Sokalskiego.

Miasto kolejnego dnia było już wolne, na gmachach powiewały biało – czerwone flagi.
O dziejowej chwili odzyskania niepodległości po 123 latach niewoli, tak mówił prezes „Lutni” Jerzy Ossowski: „Ani najtkliwsze marzenia nasze, ani najfantastyczniejsze sny, ani wróżby wieszczów i przepowiednie mędrców, ani wyrachowane przewidywania naszych wrogów, ani miłosne przeczucia serc naszych – nic nie wskazywało, że tak prędko, tak niespodziewanie stanie się cud… I stał się i wstała Matka nasza z letargu”.

Warto dodać, że również w większych wioskach na terenie powiatu mławskiego, gdzie znajdowały się posterunki żandarmerii zostały one rozbrojone. Tak było w Radzanowie, Szreńsku, Strzegowie i Kuczborku.
Michał Nowakowski